Zacząć należy od tego, że prawo ochrony środowiska czy też prawo środowiska (w literaturze polskiej coraz częściej wskazuje się, że „prawo ochrony środowiska” powinno być zastąpione „prawem środowiska”; zob. zwłaszcza B. Rakoczy, Environmental Law or Environmental Protection Law? A Comparative Legal Analysis, „Comparative Law Review”, Toruń 2013, No 15.) może być rozumiane jako:
- system regulacji prawnych, których przedmiotem jest ochrona (lub szerzej zarządzanie) środowiska i jego komponentów;
- prawo (człowieka, obywatela, jednostki) do środowiska o odpowiedniej jakości.
Właśnie to drugie rozumienie stanowi jedno z podstawowych zagadnień prawnej ochrony środowiska. Chodzi o relacje pomiędzy środowiskiem a prawami człowieka, do których zaliczam prawo człowieka do środowiska. Część autorów nie traktuje tego prawa jako jednego z praw, które przysługują człowiekowi.
Wpis ten dotyczyć będzie polskich koncepcji prawa do środowiska przedstawionych na tle Konstytucji z 1952 r. znowelizowanej w 1976 r., kiedy do jej tekstu wprowadzono obywatelskie prawo do korzystania z wartości środowiska naturalnego, prób praktycznego wdrażania tego prawa, aż do Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z 1997 r., która tego prawa nie przyjęła, z oraz konsekwencjami takiego rozstrzygnięcia ustrojodawcy.
Polska była pierwszym europejskim krajem, w którym zakotwiczono prawo człowieka do środowiska. Art. 71 Konstytucji PRL z 1952 r., po nowelizacji z 1976 r. brzmiał:
Przepis ten wprowadzono, aby wyjść naprzeciw ogólnoświatowej tendencji ujmowania ochrony i kształtowania środowiska nie tylko od strony obowiązków państwa i obywateli, ale również od strony praw podmiotowych obywateli (. J. Sommer, Prawo do środowiska w Konstytucji Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej [w:] J. Sommer (red.), Prawo człowieka do środowiska naturalnego, Wrocław, Warszawa, Kraków, Gdańsk, Łódź 1987 r., s. 53.)
Polski ustrojodawca zrezygnował z zamieszczania prawa do środowiska w nowej Konstytucji RP z 1997 r. ograniczając się do ustanowienia kilku przepisów nawiązujących do ochrony środowiska, do których zaliczyć można:
– art. 5, zgodnie z treścią którego: Rzeczpospolita Polska strzeże dziedzictwa narodowego oraz zapewnia ochronę środowiska, kierując się zasadą zrównoważonego rozwoju;
– art. 31 ust. 3 wskazujący, że ograniczenia w zakresie korzystania z konstytucyjnych wolności i praw mogą być ustanawiane tylko w ustawie i tylko wtedy, gdy są konieczne w demokratycznym państwie dla jego bezpieczeństwa lub porządku publicznego, bądź dla ochrony środowiska, zdrowia i moralności publicznej, albo wolności i praw innych osób. Ograniczenia te nie mogą naruszać istoty wolności i praw;
– art. 68 ust. 4 zakłada, że władze publiczne są obowiązane do zwalczania chorób epidemicznych i zapobiegania negatywnym dla zdrowia skutkom degradacji środowiska;
– art. 74 (najistotniejszy z punktu widzenia ochrony środowiska), w którym przewidziano, że:
- Władze publiczne prowadzą politykę zapewniającą bezpieczeństwo ekologiczne współczesnemu i przyszłym pokoleniom.
- Ochrona środowiska jest obowiązkiem władz publicznych.
- Każdy ma prawo do informacji o stanie i ochronie środowiska.
- Władze publiczne wspierają działania obywateli na rzecz ochrony i poprawy stanu środowiska.
oraz
– art. 86, zgodnie z którym, każdy jest obowiązany do dbałości o stan środowiska i ponosi odpowiedzialność za spowodowane przez siebie jego pogorszenie. Zasady tej odpowiedzialności określa ustawa.
Zdaniem Wojciecha Radeckiego przepisy art. 5, 68 ust. 4 oraz art. 74 ust. 1, 2 i 4 Konstytucji RP koncentrują się na obowiązkach władz publicznych wobec ochrony środowiska. Jedynie wyrażone w art. 74 ust. 3 Konstytucji RP prawo do informacji o stanie i ochronie środowiska zostało ujęte w formie prawa podmiotowego (zob. W. Radecki, Ochrona walorów turystycznych w prawie polskim, Warszawa 2011, s. 77).
Ryszard Paczuski wskazał, że poważną luką prawną jest nieuwzględnienie prawa podmiotowego obywatela do korzystania z wartości środowiska. (zob. R. Paczuski, Ochrona środowiska. Zarys wykładu, Bydgoszcz 2008 r., s. 120)
W doktrynie prawa wskazuje się, że prawo do środowiska można wyinterpretować z przepisów Konstytucji, przepisów ustawy z dnia 27 kwietnia 2001 r. – Prawo ochrony środowiska , kodeksu cywilnego oraz ustawy z dnia 3 października 2008 r. o udostępnianiu informacji o środowisku i jego ochronie, udziale społeczeństwa w ochronie środowiska oraz o ocenach oddziaływania na środowisko
Nieuwzględnienie podmiotowego prawa do środowiska w Konstytucji RP należy uznać za błąd prawodawcy polskiego. We Francji. Belgii, Finlandii, Hiszpanii, Portugalii i Republice Czeskiej prawo do środowiska znajduje się w ustawach zasadniczych tych krajów oraz umożliwia bezpośrednie powołanie się na to prawo, czego z pewnością brakuje w polskim porządku prawnym.
Przyjmując, że środowisko jest dobrem wspólnym, uzasadniony jest postulat ustanowienia instrumentu prawnego, który umożliwiłby jednostce ochronę szeroko pojętego interesu prawnego. (D. Danecka, W. Radecki, Prawo do środowiska w świecie, Republice Czeskiej i w Polsce na kanwie trzytomowego dzieła Hany Müllerovej. 119.)
dr Daria Danecka